Ի՞նչ է նշանակում «Արևմտեան Հայաստանի հայեր» կամ ովքե՞ր են նրանք։ Նրա՞նք են , ովքեր ցեղասպանությունից մազապուրծ եղածների սերունդներն են և որոնց նախնիները ծագում են Հայկական լեռնաշխարհի արևմտյան հատվածներից։ Թե՞ նրանք, ովքեր խոսում են արևմտահայերենի այն բարբառով, որն ասոցացվում է այդ տարածաշրջանի հետ։ Թե՞ ուղղակի նրանք, ովքեր Թուրքիայի հետ սահմանից այն կողմ են ծնունդով։ Չկա այս հարցերի համընդհանուր և հստակ պատասխանը, սակայն արժե փորձել անդրադառնալ դրանց։
Արմենները՝ ըստ դարերի հյուսած առասպելների, հինգ հազարամյակ է՝ բնակվում են Հայկական լեռնաշխարհում։ Լինելով առևտրով զբաղվող և տարբեր վայրերում բնակություն հաստատած ժողովուրդ՝ նրանք դարերի ընթացքում սկսեցին տարածվել. մի մասը գնաց դեպի Հյուսիսային Կովկաս, մյուսները՝ դեպի այսպես կոչված Անատոլիա, իսկ ոմանք էլ հասան մինչև Տրանսիլվանիա և Վենետիկ։ Բոլորին հայտնի է Կիլիկիայում հայկական թագավորության ստեղծման պատմությունը՝ սելջուկների արշավանքից փախչող հայերի շնորհիվ։
Ցեղասպանությունից առաջ հայերի ներկայությունը տարբեր աշխարհագրական վայրերում և տարբեր կայսրությունների տիրապետության տակ չի նսեմացնում Հայկական լեռնաշխարհի՝ որպես հայ ժողովրդի բնօրրան՝ նշանակությունը։ Այդ տարածքը շարունակում է մնալ մեր ժողովրդի էության և պատմական հիշողության հիմքը։
Սակայն ցեղասպանությունից հետո, երբ հայ ժողովուրդը ցրվեց աշխարհով մեկ, նախագաղթական իրականության բազմազան պատմությունները կրճատվեցին ու միօրինակացվեցին՝ նոր սերունդներին մատուցվելով որպես պարզեցված պատումներ։ Ամեն ինչ, ինչ գտնվում էր Արեւելյան Հայաստանի Հանրապետության արևմտյան սահմաններից այն կողմ, սկսեց կոչվել Արևմտյան Հայաստան։ Եվ ցանկացած ոք, ով ծագում էր Օսմանյան կայսրության տարածքներից, համարվում էր Արևմտեան Հայաստանի հայ, անկախ նրա բարբառից կամ մշակութային ժառանգությունից։
Կարելի է ենթադրել, որ ցեղասպանությունից հետո աշխարհի տարբեր միջավայրերում սփռված ձևավորված հայության սերունդները ստիպված էին նորովի պատկերացնել Արևմտյան Հայաստանը, և այդ երևակայության արդյունքը դարձավ խառը մի ինքնություն՝ արևմտահայ ու մերձավորարևելյան տարրերի համադրությամբ։ Այս ամենը վերածվեց մշակույթի ու ավանդույթների մի կերպարի, որը հաճախ խորթ է լինում ցեղասպանությունից առաջ Արևմտյան Հայաստանում ապրած հայերի ժառանգությանը։
Որտե՞ղ են այն արևմտահայերը, որոնց մասին խոսում ենք։ Արդյո՞ք դրանք պարզապես առասպել են։
Իհարկե ոչ։ Ինչպես կան սփյուռքահայեր, այնպես էլ կան բազմաթիվ հայեր, ովքեր սերում են Արևմտյան Հայաստանից՝ Սասունից, Վանից, Խարբերդից և այլ շրջաններից
Իսկ ի՞նչ կարելի է ասել արևմտահայերենի բարբառով խոսող մարդկանց մասին։ Սա նույնպես բարդ հարց է։ Քանի որ այսօր սփյուռքում բազմաթիվ Կիլիկիայից սերված հայեր խոսում են արևմտահայերենով, մինչդեռ Հայաստանում բազմաթիվ Արևմտյան Հայաստանից սերված հայեր խոսում են արևելահայերենով։ Եթե Երևանում պատահական անցորդի հարցնեք իր արմատների մասին, շատ հավանական է, որ նա ծագումով լինի հենց Արևմտյան Հայաստանից։ Այսօր էլ Հայաստանի որոշ գյուղերում ու քաղաքներում պահպանվել են արևմտահայերեն բարբառները, երգերը, պարերն ու իսկական Արևմտեան Հայաստանի հայ խոհանոցը։
Եթե շրջեք Հայաստանի արևմտյան մարզերով, կհամոզվեք, որ Արևմտյան Հայաստանը դեռ ապրում է՝ շնորհիվ նրանց, ովքեր ցեղասպանության տարիներին փախել են դեպի Ռուսական կայսրություն։ Այդ առումով Գյումրին ավելի արևմտահայ է, քան, օրինակ, Բուրջ Համուդը։
Ի՞նչ եզրակացություն կարելի է անել։ Միգուցե ոչ մի հստակ եզրակացություն, սակայն գոնե կարող ենք ասել, որ պետք է վերանայենք մեր ինքնության պատմական ընկալումները և դրանք չպարզեցնենք։ Հինգ հազարամյակի պատմությունը արժանի է մեր ողջ ներուժով և խորությամբ ուսումնասիրության։ Ժամանակն է, որ մենք սկսենք ավելի ճշգրիտ ներկայացնել մեզ՝ առանց գերլայնեցված ընդհանրացումների։
Աղբյուր՝ Westernarmeniatv